آشنایی با فرش دستباف اراک و انواع آن! از جمله چهار مرکز مهم قالی بافی ایران و مرکز استان مرکزی است. اراک در سال ۱۲۴۰ ه.ق در زمان فتحعلیشاه در زاویه جنوب غربی دشت فراهان بنا شد. اسم سابق اراک عراق (سلطان آباد) بود که در سال ۱۳۴۱ با تصویب هیئت وزیران به اراک تبدیل گردید.
گسترش قالی بافی اراک از نیمه قرن نوزدهم با تلاش بازرگانان فرش تبریز شهر برای تأمین قالی و فرش های صادراتی ایران و با تأسیس کارگاه های بزرگ قالی بافی در چند شهر از جمله در اراک و پیرامون آن آغاز شد.
در سال ۱۸۸۳ شرکت انگلیسی «زیگلر و شرکا» که به ایران کالا وارد می کرد و دفتری در تبریز داشت تصمیم گرفت با پول به دست آمده از فروش کالای خود از اراک (سلطان آباد آن روز) قالی خریداری کند و آن را در لندن بفروشد و تبدیل به پول کند. سفارش هایی برای بافت قالی به کارگاه های شهر و روستاهای اراک داده شد.
با ما تا آخر این مطلب همراه باشید.
آشنایی با فرش دستباف اراک
شرکت «زیگلر و شرکا» برای نخستین بار بهره گیری از کلاف رنگ شده و بهره گیری از رنگ های محلی و اروپایی را در ایران معمول کرد و همچنین انبار مواد اولیه، دفتر، کار برای طراحان و رنگرزخانه برپا ساخت و خود نیز به تهیه رنگ و طرح مورد نظر پرداخت تا بافندگان که از این شرکت سفارش کار می گرفتند، قالی را براساس طرح و رنگ مورد نظر شرکت ببافند؛ آنگاه چند شرکت دیگر اروپایی و آمریکایی نیز در اراک شعبه هایی برپا کردند و به شیوۀ «زیگلر» برای سفارش قالی دست به کار شدند. قالی ای که با سفارش این شرکت ها تهیه می شد بیشتر از نوع متوسط بود یعنی در هر این (۲/۵۴ سانتی متر) نزدیک ۷۷۸ گره داشت.
کار شرکت های خارجی در تجارت قالی در تنها منطقه اراک چنان بالا گرفت که پیش از جنگ جهانی اول نزدیک یک میلیون لیره پول خارجی در شهر اراک سرمایه گذاری شده بود.
تنها در شهر اراک نزدیک ۳ هزار دار کار می کرد که نظارت بر کار ۲۵۰۰ دار بر عهده شرکت «زیگلر» بود (البته بازرگانان تبریزی بخش بزرگی از تجارت قالی این محل را در دست داشتند).
با آغاز جنگ جهانی اول و آغاز کساد بازار در اروپا و آمریکا قالی اراک بازار خود را ابتدا در اروپا و سپس در آمریکا از دست داد و شرکت های خارجی در اراک شعبه های خود را تعطیل کردند و بازرگانان ایرانی تولید قالی اراک را در دست گرفتند.
اراک از جمله کانونهای بافندگی است که در ۵۰ سال اخیر معیار طراحی آن تنزل یافته است. در این مورد شرکتهای خارجی فرش در اروپا و آمریکا سهم عمده ای دارند چون سفارشهایی که به بافندگان اراک می دادند از نظر نقش، خلاف معیارهای سنتی در این کانون بوده است.
از سوی دیگر قالی های اراک همیشه از نظر کیفیت، متوسط و از نظر قیمت، ارزان بوده است و به همین علت، در طرح چندان درخشش پیدا نکرده است.
استاد عیسی بهادری (مقیم اصفهان)، عبدالکریم رفیعی و عشقی گلباز اثر طراحان هنرمند اراک هستند.
رنگ هایی که در قالب های اراک به کار برده می شود در مایه های ابی، سرخ زرد، شتری و قرمز دوغی است. قرمز دوغی رنگ برجسته بسیاری از قالی های این منطقه و معروف می باشد.
فرش دستباف لیلیان
یا «ليلاهان» از کانون های بافندگی منطقه اراک و بزرگ ترین روستا از ۷ روستای «ارمن نشین» واقع در دره شمال غربی خمین است که قالی بافی در همه این روستاها رواج دارد. قالی «لیلاهان» بافتی فشرده و کرک بلند دارد و یک پوده است، با زمینه ای به رنگ قرمز دوغی که طرح آن زیبا نیست. این قالی در «کمره» نیز بافته می شود، ولی بافندگان «ليلاهان» آن را چنان پرداخت می کنند که سطح آن مخملی و نرم می شود.
فرش دستباف سرابند
یا «سربند» از شهرستان های استان مرکزی و مرکز آن «شازند» است.
قالی سرابند. در سرابند در ۳۰ روستا قالی می بافند. طرح این قالی ها به بته میری معروف است. قالی سرابند دو پوده است و با گره ترکی بافته می شود، با تار و پودی از نخ که پود آن آبی رنگ است.
قالی میر. در بازار های فرش مغرب زمین سرابند بیشتر یاد آور طرحی است.
که در ایران به «بته میری» معروف است و قالی های قدیمی و خوش جنس این منطقه نیز به نام «قالی میری» معروف بوده است، با نقشی از بسته های ترمه و حاشیه ای با نگاره خط های موازی و نقش مو.
وابستگی قالی امروزی سرابند به آنچه سنت قالی سرابندی در اوایل قرن نوزدهم بوده است به خوبی پیدا است. اگر در نگاره های متن دگرگونی هایی دیده می شود در نقش حاشیه ها، ریزه کاری ها همان است که بوده است.
سنت رنگ آمیزی قالی سرابند در گذشته بهره گیری از رنگ های گیاهی بوده است.
فرش دستباف ساوه
از شهرستان های استان مرکزی است و نوبران، زرند و خرقان از جمله بخش های آن به شمار می آید. در ناحيه ساوه شماری از روستا ها را می توان یافت که هر چند تای آن در کنار هم قرار دارد، بیشترین روستا ها را در پیرامون نوبران می توان دید که از جمله کانون های قالی بافی این منطقه است.
نقشه های رایج در ساوه از جمله عبارت است از: «بیگدلی مزلقانی» و «آقچه قلیه ای» و قالی ای با طرح معروف به «برقی» یا «برق» که در دهکده «کردار» واقع در نزدیکی نوبران بافته می شود. در نواحی عشایرنشین ساوه هم قالی بافی وجود دارد.
فرش دستباف تفرش
از شهرستان های استان مرکزی و از جمله کانون های قالی بافی آن که در آنجا قالیچه هایی با رنگ های روشن مانند نخودی، قرمز روشن و آبی روشن بافته می شود. که طرح برخی از آن ها ترنج و برخی دیگر طرح سرتاسری تشکیل شده از نگاره های پرنده و درخت است.
فرش دستباف فراهان
از بخش های شهرستان تفرش که از جمله کانون های مشهور در منطقه قالی بافی اراک طرح «ماهی فراهان» آن معروف است.
قالی فراهان. گونه ای قالی که آن را به فشردگی بافت و کوتاهی پرز می شناسند و همچنین با طرحی که اغلب لچک ترنج بر زمین نخودی یا آبی سیر است. همین قالی فراهان به علت بافت فشرده اش به «قالی ساروق» معروف شد و شهرت جهانی یافت (و ساروق در اوایل قرن بیستم به تدریج در نزد بازرگانان فرش رسمی تجارتی شد برای همه فرش های منطقه اراکی که بافتش فشرده بود).
مطلب پیشنهادی: راه اندازی کارخانه قالیشویی با دستگاه قالیشویی
قالی محال. گونه ای قالی که در فراهان و دلاخور بافته می شود و زمانی۹۰ درصد آن و همچنین قالی مشک آباد) به کشورهای اروپایی صادر می شد. قالی محال با اندکی تفاوت چیزی است در حد قالی مشک آباد و تفاوت آنها در مواد اولیه به کار رفته در آنهاست که قالی محال به طور معمول بهتر است، زیرا رنگ آمیزی شفاف. تراکم آن بیشتر، پرز آن کلفت تر و پرداختش بهتر است، با تنوع در طرح و رنگ آمیری شفاف.
فرش دستباف ساروق
قصبه ای از بخش فراهان (تفرش از شهرستانهای استان مرکزی) ولی با شهرتی جهانی آن هم برای گونه ای قالی و قالیچه بافت «مغرب فراهان» که به نام قالی ساروق معروف شده است. قالی های قدیمی ساروق بافت فشرده، پرزی کوتاه و طرحی بر اساس لچک و ترنج بر زمینه نخودی یا آبی سیر داشت که خریداران آن در بازار نیویورک ایراد هایی به آن گرفتند.
آنان می خواستند که قالی مورد نظرشان افزون بر بافت محکم، پرز بلند ۱۱-۱۲ میلی متری داشته باشد تا بتواند دوبار شستشو با مواد قلیایی را تحمل کند.
خریداران نیویورک از سوی دیگر به طرح گل و بته علاقه مند بودند به صورتی که همه متن را بپوشاند و رنگ متن نیز ۹۰ درصد سرخ باشد.
فرش دستباف مشک آباد
از دهستان های «فرمهین» مرکز فراهان از بخش های تفرش، مشک آباد از سوی دیگر اسم تجارتی نوع نا مرغوب از سه گونه فرش (ساروق، محال، مشک آباد) است که در منطقه قالی بافی اراک بافته می شود.
قالی ای خشن و درشت بافت است با جنس نامرغوب که در هر ۲/۵۴ سانتی متر، ۵۶۶ گره دارد، با تار و پودی از نخ دست ریس ولی با پشم پوست یا پشم «دباغخانه». این قالی ها در مشک آباد فراهان، دلاخور و جابلق بافته می شود. زمانی ۹۰ درصد قالی مشک آباد (و همچنین محال) به کشور های اروپایی صادر می شده است.
نقشه های مشک آباد به طور معمول هراتی، گل حنایی، میناخانی، خرچنگی و نقشه های شاه عباس یا نقشه های رایج در قالی جوشقان است.
فرش دستباف ریحان
روستایی واقع در «کمره» (شمال غربی خمین) که بافندگان آن چند نسل است که طرح ویژه خود و از جمله نقشه جوشقان را می بافند. قالیهایی که با این طرح بافته می شود زمینه اش سرخ رنگ است با حاشیه های سفید و با نگاره هایی ذوزنقه ای شکل که هر جفت آن با نقش کتیبه مانند به جفت کناری خود پیوسته است.
