طرح فرش و نقشه قالی در ایران

طرح فرش و نقشه قالی در ایران! طرح های فرش های ایرانی کدام است؟ آیا ایران زادگاه قالی بافی در جهان است؟ در مورد فرش هراتی چقدر می دانید؟

آن چه که فرش ایران را از سایر فرش های مشابه کشورهای دیگر متمایز می کند طرح و نقشه آن است. گویا تمام ذوق و هنر، هنرمند ایرانی در طی قرون و اعصار متمادی در این زمینه بارور و شکوفا شده است. هر قالی ایرانی دارای طرح و نقشه متمایزی است که چون با رنگ های مختلف درآمیزد دنیایی از هنر و لطافت را از خود نشان می دهد.

ایران را زادگاه طراحی قالی نامیده اند. این نتیجه گیری بیش از اغلب استنتاج ها مقرون به حقیقت است. چه طراحی به خصوص طراحی قالی نوعی هنر است که ایرانیان در آن خداداد و بصیرت و ادراک خاصی دارند. و به طور غریزی قادرند به هر موضوع یا نظریه ای شکل دهند و از آن طبق قواعد و آیین های پذیرفته شده، طرح یا نقشه ای تهیه کنند.

این مردم قواعد را نه به عنوان زنجیرهای ممانعت کننده بلکه به مثابه رسوم و آیین سرگرم کننده ای که از دیرباز به آن ها ارث رسیده است تلقی و از رعایت آن ها لذت می برند.

شکی نیست که تجربه ایرانیان در هنر طراحی قالی به مراتب بیش از مردم مغرب زمین است چه قالی در کشورهای اروپایی نوعی تجمل جدید است و قبل از قرن نوزدهم در انگلستان مورد استفاده عموم نبوده است. در حالی که تاریخ شروع بهره وری از آن در ایران در گذشته دور نیمه روشن ناپدید شده است.

طرح فرش و نقشه قالی در ایران

طرح قالی ایران به طور طبیعی به دو نوع یا دو سبک کاملا متفاوت که به آسانی قابل تمیز و تشخيص است تقسیم می شود:

(۱) طرح هایی که از خطوط مستقيم تشكيل شده است. (طرح شکسته)

(۲) طرح هایی که از خطوط منحنی تشکیل یافته است. (طرح گردان)

طرح های خطوط مستقیم از سه خط مستقيم تشكيل گرديده است. خط افقی شامل یک ردیف گره است که پهلو به پهلوی هم بسته می شود و خط عمودی که شامل یک ردیف گره است که به تناوب یک بالا و یکی در کنار بسته می شود و یک زاویه 45 درجه تشکیل می دهد. در یک مربع بافته شده که در آن تعداد گره های عمودی و افقی در هر اینچ بیش از گره های افقی است زاویه ای کمتر از 45 درجه تشکیل می دهد و برعکس.

طرح های خطوط منحنی و و یا طرح گردان از خطوط منحنی تشکیل گردیده است. گرچه برای جداکردن متن از حاشیه از خطوط مستقیم نیز استفاده شود. این دو سبک و با دو نوع طرح با انواع دوگانه اصلی بافت های ایرانی منطبق می شود.

بافت های روستایی با عشایری که معمولاً از خطوط مستقیم تشکیل شده و بافت های شهری یا کارگاهی که در آن از خطوط منحنی بهره گرفته شده است.

اختلاف بین این دو نوع بافت بر حسب تصادف به وجود نیامده بلکه علل ساده و غیرقابل احتراز موجب آن بوده است. قالیچه روستایی با عشایری همیشه با خطوط مستقیم بافته می شود. زیرا این قبیل طرح ها را می توان مستقیم بافت و مستلزم داشتن استادی و مهارت زیاد نیست.

همچنین تهیه نقشه بزرگ قالی توسط نقشه کش با تجربه بر روی کاغذ شطرنجی قبل از آغاز بافتن ضرورتی ندارد. در واقع این کارها از عهده مردم روستانشین و یا عشایر برنمی آید. از طرف دیگر بافتن طرح هایی با خطوط منحنی مستلزم این است که قبلا نقشه قالی با دقت و محاسبه دقیق آماده شود.

تهیه این قبیل نقشه ها فقط کارگاه های شهری و به وسيله طراحان ماهر و با همکاری رسان شایسته و نقاشان ذیصلاحيت امكان پذير است. همچنین برای بافتن این قبیل طرح ها باید از قالیبافان ماهر و کارشناسانی که از لحاظ فنی می توانند بر آن ها نظارت کنند بهره گرفت.

شکی نیست که طرح هایی که از خطوط مستقیم تشکیل گردیده از نوع دوم قدیمی تر است. احتمال دارد طرح های گردان یا نوع دوم تا قبل از اواخر قرن پانزدهم متداول نشده باشد. تا آن زمان قالیچه و کناره و سرانداز توسط عشایر و مردم روستانشین تهیه می شد که یا خود از آن ها استفاده کردند و یا برای فروش یا مبادله و معاوضه در بازارها عرضه داشتند و این نکته که در زمانی برابر با چندین نسل پیشرفت قابل ملاحظه ای در این حرفه کرده باشند، مورد ترديد است.

مطلب پیشنهادی: سیر تاریخی اسلوبی های بافت فرش

از این رو هنگامی که شاهرخ در هرات (و شاید همسر وی گوهرشاد) یا اوزون حسن در تبریز، گروهی از نقاشان دربار خود را مأمور کردند تا برای قالی های بزرگ طرح های پیچیده ای از گل و جانور تهیه کنند، بعید به نظر می رسد که برای بافتن این قبیل قالی ها از قالیبافان روستایی استفاده کرده باشند.

چه هیچ یک از آن ها آمادگی چنین کاری را نداشتند. به این جهت ناگزیر بودند روش تازه ای برای تهیه چنین فرآورده هایی ابداع نمایند.

روش جدید این بود که ابتدا طرح نمونه را می کشیدند بعد آن را به اندازه قالی بزرگ کرده بر روی کاغذ شطرنجی می آوردند. به طوری که هر خانه نمودار یک گره بود. اوایل موقع هر یک از گره ها را به وسیله سوراخ سنجاق مشخص می کردند ولی در اندک مدتی به جای استفاده از سنجاق نقطه هایی به وسيله مداد یا جوهر ایجاد می نمودند.

در آن زمان کاغذهای شطرنجی چاپ یافت نمی شد. بدون تردید این طرح های نمونه را همان طور (که بیست سال قبل در کرمان معمول بود) به بزرگی قالی روی کاغذ معمولی کشیدند و بعد با دست آن را خط کشی می کردند.

رسوم و قواعد در طرح های قالی ایران

با وجود نفوذ تزئین کنندگان و صاحبان ذوق کشورهای مغرب زمین، خوشبختانه رسوم و قواعد حکومت و سلطه خود را بر طرح قالی ایران تا حد زیادی حفظ کرده است. مثلا ما آن چنان به دیدن حاشیه در قالی ایران خو گرفته ایم که قوت و شدت و تغییرناپذیری این رسم را نادیده می انگاریم.

در بسیاری از کشورهای مغرب و مشرق زمین (مثل چین) قالی هایی بافته . شود که حاشیه ندارد ولی تاکنون هرگز کسی قالی ایران را بدون حاشیه ندیده است. زیرا ایرانیان حاشیه را به عنوان اساس و پایه و زیربنای لازمی تلقی می کنند که طرح زمینه باید در اثر آن جلوه گر شود.

طراحان قالی در ایران معتقدند که فقدان حاشیه سبب خواهد شد که نظر بیننده منحرف شود و در نتیجه طرح اصلی به عنوان قسمت مهم و اساسی مورد توجه قرار نگیرد. به علاوه این حاشیه در هر طرف باید شامل قسمت وسط که حاشيه اصلی است و یک یا دو سه حاشیه باریک تر نیز باشد.

طرح حاشيه وسط معمولا طرح گل و یا طرح اسلیمی یا هر دو آنها است و یا این که از قالب هایی تشکیل شده است. ولی در هر صورت باید این طرح ها به طور برجسته تكرار شود و اندازه آن ها نیز نسبتا بزرگ باشد.

در مقابل طرح حاشیه های باریک تر باید کوتاه باشد و مثل حاشیه اصلی تکرار شود ولی چشم گیر نباشد. زیرا در غیر این صورت از اهميت حاشيه وسط یا حاشیه اصلی می کاهد.

مطلب پیشنهادی: آموزش کاربردی قالی بافی

طرح زمینه قالی یعنی محلی که حاشیه مانند قابی آن را در بر گرفته نیز محدود به رسوم و قواعد است. نخستین و مهمترین این قواعد تعادل است. نیمه چپ و نیمه راست قالی باید عینا مثل هم باشد. در اكثر قالی ها نیمه فوقانی و نیمه تحتانی نیز باید یکسان باشد. این رسوم و قواعد بیننده را قادر می سازد که طرح قالی را از دو سر آن حتی از دو طرف آن مورد تحسین قرار دهد. ولی در قاعده اخيرالذكر زیاد سختگیری نمی شود. چه طرح های یک طرفه نظير قالی نقش گلدانی غیرعادی نیست.

دوام و بقای تعدادی طرح که مدت چندین قرن در هر یک از نواحی قالیبافی ایران متداول بوده و هست میزان شدت و قوت رسوم و قواعد را در طراحی زمینه و یا متن قالی نشان  می دهد. گرچه بعضی از خصوصیات محلی ممکن است در این امر تاثیر داشته باشد ولی مردم ایران این طرح ها را به عنوان قسمتی از زندگی روزمره خود شناخته و پذیرفته اند. واقع اگر بر

در کف اطاق های خانواده ای ایرانی لااقل یک قالی یا قالیچه و یا کناره که با یکی از این طرح ها بافته شده دیده نشود امری غیرعادی می شود. این طرح ها نه گونه است که بر بعضی از آن ها بیشتر مرسوم است. در این جا صورتی از اسامی این طرح ها ذکر می شود.

این اسامی به ترتیب میزان شیوع و نفوذ آن ها عبارتست از:

• هراتی
• بوته ای، طرح کاج و یا نخل
• خرچنگی
• گل حنایی
• لچک ترنجی
• مینا خانی
• شاه عباسی
• بید مجنون
• جوشقانی

طرح هراتی

مشهورترین و متداولترین این طرح ها طرح “هراتی” است. (که به آن طرح ماهی نیز می گویند)، شهرت این طرح کاملا به جا است، چه وقتی آن را با پشم مرغوب بر روی متن لاجوردی و یا نخودی ببافند، در بین طرح های کوچک و مکرر ایران ظریف ترین و زیباترین طرح به شمار می رود.

طرح هراتی طرحی ماهرانه و در عین حال ساده است که حاکی از رعایت موانع و قیود و زیبایی و ظرافت در ذوق و سلیقه ایرانی است. یکی از قالی های مشهور که با طرح هراتی بافته شده به قالی آقایان مشهور است و در واقع نیز چنین است. گرچه این

طرحها صدها سال قبل بافته شده است ولی به هیچ وجه كهنه و قدیمی به نظر نمی رسد. قدیمی ترین نمونه این طرح که در اختیار ما است بدون شک از مشرق ایران آمده است.

بنابراین می توانیم با اطمینان خاطر نام هراتی را که اشاره به مشرق ایران به عنوان زادگاه آن است بپذیریم. این امر دال بر این نیست که قالی مزبور حتما در شهر هرات (که تا سال ۱۸۵۷ یکی از شهرهای ایران محسوب می گردید و مدت زیادی پایتخت خراسان بود) بافته شده، زیرا در ایران اغلب نام ایالت با نام مهمترین شهر آن مخلوط و مشتبه می شود.

از این رو اصطلاح هراتی ممکن است اشاره به ایالت هرات باشد نه شهر هرات. همان طور که در تصاویر نشان داده شده مردم ایران طرح هراتی را با دو طرز متفاوت می بافند.

مطلب پیشنهادی: مشهورترین طراح فرش ایرانی کیست؟

طرح نخست که بیشتر در شهر های مغرب ایران متداول است شامل گل های لوزی مانندی است که چهار ماهی یا برگ اطراف آن قرار گرفته است. نوع دوم که بیشتر در خراسان متداول است فاقد این شکل است. در اراک که این طرح بیشتر در آنجا متداول است آن را در هزاران قالی که بهای آنها متوسط است می توان مشاهده کرد. در این شهر بود که در نیمه قرن اخير قالی های مشهور فراهان با آن رنگ آبی سیر تهیه می گردید. استفاده از این نوع طرح در روستاهای همدان نیز تقریبا به همین اندازه رواج دارد.

سه چهارم فرآورده های قالی سنه نیز دارای این طرح است. این طرح در شهرهای تبریز و مشهد و قائنات و يزد و بیجار و هریس نیز رایج است. حتی در قالیچه های عشایری بلوچی و فارس مشاهده می شود. از مدتی قبل این طرح از مرزهای ایران گذشته و تقریبا در کلیه

کشورهای جهان که قالی تهیه می کنند مورد تقلید قرار گرفته است.

طبق یکی از سنن باستانی طرح هراتی همواره با حاشیه طاسباتی یا لاک پشتی همراه بوده و ترکیب یافته است. گرچه شکلی که نام آن به این حاشيه اطلاق گردیده اشاره ای است به لاک پشت ولی ساکنان فلات نیمه بایر ایران با این خزنده آبی آشنایی زیادی نداشته اند. بنابراین ممکن است شكل اصلی اساسا لاک پشت نباشد.