گلیم بافی و مواد اولیه برای بافتن

گلیم بافی چیست و مواد اولیه مصرفی برای بافتن قالی کدام است؟ گلیم بافی بهترین صنایع دستی مردم عشایری ایران از زمان قدیم تا به حال است. در این مقاله که قسمت دوم گلیم بافی ( برای خواندن قسمت اول اینجا کلیک کنید) است سعی در توضیح مواد اولیه مصرفی در گلیم را داریم. پس با ما تا آخر این مطلب همراه باشید.

گلیم بافی و مواد اولیه برای بافتن

گلیم؛ (انگلیسی: Rug) دست بافته ای ساده است از تار (پنبه یا پشم) و پود (پشم) که معمولاً از پشم حیوانات اهلی بر دار افراشته بافته شده که هر منطقه طرح مختص به خود را دارا است و عموماً به عنوان فرش کاربرد داشته است.

مواد اولیه مصرفی

مواد اولیه مصرفی در گلیم بافی را بیشتر نخ ۱۲ یا ۱۰ لای نمره ی ۱۰ و ۲۰ ریسیده شده توسط ماشین تشکیل می دهد و نخ پشم مصرفی بیشتر “دست ریس” است در مناطق روستایی و عشایری پشم مورد نیاز برای بافت گلیم از دام های خود بافندگان تامین می گردد و عده ای از بافندگان با دریافت دستمزد از سفارش دهندگان بومی و محلی، پشم تحویل شده از آنان را تبدیل به گلیم می کنند، ممكن است گلیم بافان روستایی با خرید پشم اقدام به تولید محصول کنند.

دوک چیست؟

دوک از میله چوبی باریکی به طول تقریبی ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر که وسط یک صفحه گرد یا صلیب مانند چوبی فرو رفته و سر آن شیاری وجود دارد که رشته ی پشم را قبل از ریسیدن در آن بند می کنند.

زنان به هنگام کار، پشم شیت شده را دور مچ دست می پیچند و با انگشت دست دیگر آن را می کشند تا باز شود و در همین حال آن را به دور انگشتان خود پیچیده و دوک را می چرخانند تا پشم تابیده به دور میله ی دوک پیچیده شود و هر از گاهی یک بار نخ حاصله را از میله ی دوک باز کرده و آن را گلوله می کنند.

بعد از انجام ریسندگی نوبت به تابیدن نخ می رسد که ریسنده به نسبت ضخامت نخی که مورد نظرش می باشد، دو یا سه رشته نخی را که از دو یا سه گلوله باز می شود را توسط دوک به یکدیگر می تابد و عمل تابیدن از راست به چپ و در جهت حرف (S) انجام می شود، نخ بدست آمده  را چپ تاب و در صورتی که عمل تابیدن از چپ به راست و در جهت حرف (Z) انجام گردد، نخ حاصله را راست تاب می گویند.

موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران برای نخ پشمی مصرفی جهت گلیم مشخصاتی را تعیین کرده که به شرح زیر می باشد.

۱- قطر الیاف باید بین ۳۰ تا ۵۰ میکرون باشد.

۲- نمره ی خامه بر مبنای یک لا در سیستم تكس باید بین ۲۰۰ تا ۲۶۰ و در سیستم متریک برابر ۲ تا ۵ باشد.

۳- برای پود گلیم جهت استحکام بیشتر باید نخ دولا استفاده شود و نخ مصرفی می تواند چپ تاب و یا راست تاب باشد.

۴- طول متوسط اليافی که جهت ریسیدن مورد استفاده قرار می گرد کمتر از ۷ سانتی نباشد.

۵- نخ تابیده شده باید حداقل دارای ۲۰ تاب در هر ۱۰ سانتی متر باشند.

رنگرزی نخ آخرین مرحله تهیه مواد اولیه گلیم می باشد. درگذشته برای رنگرزی نخ پشمی از گیاهان رنگ دار استفاده می شد.

بافندگان و رنگرزان  محلی از قسمت هایی مانند پوست، ریشه، برگ و بعضی از نباتات که رنگ دارند بهره می گرفتند.

همچنین پوست گردو، انار، پیاز، پسته و فندق، ساقه بقم سرخ و مشکی، ساقه ای چوب زرد، گل انار، آفتابگردان و اسپرک، برگ مو، نیل، چنار، چای و ریشه ی گیاه روناس مورد استفاده قرار می گرفت، و برای ثابت ماندن رنگ از زاج سفید (سولفات مضاعف آلومینیم) و زاج سياه (سولفات مضاعف آهن و پتاسیم) استفاده می شد.

در حال حاضر رنگرزی به شیوه ی طبیعی رواج دارد ولی در بسیاری از مناطق برای رنگرزی نخ پشمی مصرفی در گلیم از رنگ های شیمیایی استفاده می شود که باعث کاهش کیفیت محصولات گردیده است

ابزار و وسایل کار

مهم ترین وسیله و ابزار کار گلیم بافی دار است، دار یا همان چهار چوبی که گلیم بر روی

آن بافته می شود بر دو نوع است:

1- دار عمودی (ایستاده)

۲- دار افقی (خوابیده)

انواع دار به صورت چوبی یا فلزی باشد. دار افقی یا همان دار خوابیده بیشتر در مناطق عشایری کشورمان استفاده می شود.

عشایر به دلیل اینکه کوچ می کنند و ابزار کار گلیم بافی در واقع جزء وسایل زندگی آنان به حساب می آید، معمولا از دار های افقی که به راحتی قابل حمل بر پشت اسب و قاطر بوده، استفاده می نمایند.

مطلب پیسنهادی: آموزش کاربردی قالی بافی

ولی بافندگان روستایی و شهری که يکجا نشین و دارای زندگی ثابت و غیر متحرک هستند به منظور صرفه جویی در جا و به دلیل آنکه دارهای افقی فضای زیادی را اشغال می کنند از دارهای عمودی استفاده می کنند، با این حال هنوز در بسیاری از مناطق روستایی کشور از دارهای افقی استفاده می شود و عده زیادی از گلیم بافان روستایی با استفاده از این نوع دار به تولید گلیم می پردازند، درضمن استفاده از دارهای عمودی هم در برخی از مناطق عشایری رایج است. در آذربایجان شرقی از دار عمودی برای تولید گلیم استفاده می کنند.

همچنین استفاده از دار عمودی علاوه بر جنبه های فنی از لحاظ بهداشتی و حفظ سلامت بافندگان نسبت به دار های افقی برتر است و کارشناسان استفاده از دارهای افقی را توصیه میکنند.

دار

دار های افقی بسیار ساده است و دارای یک چهار چوب به ابعاد متوسط۲۵۰*۲۰۰ سانتی متر که به صورت افقی و با فاصله ای حدود ۲۰ سانتی متر ازسطح زمین قرار می گیرد.

طول این چهارچوب متغیر بوده و چون قسمت بالای آن متحرک است، در صورت نیاز به تولید گلیمی با ابعاد مشخص می توان طول آن را تغيير داد ولی عرض دستگاه ثابت بوده و پهنای گلیم با کم و زیاد کردن نخ های تار (چله) قابل افزایش یا کاهش می باشد.

دار های عمودی نیز ساختمانی مشابه دارهای افقی دارد، با این تفاوت که از دو تیر یا الوار عمودی که در دو طرف قرار دارد و به پایه دار معروف است و دو چوب که در قسمت پایین و بالای آن ها قرار گرفته و به ترتیب سردار و زیردار نامیده می شود، تشکیل شده و قسمت پایین غیر متحرک بوده و طول گليم با جابجا کردن تیر بالایی (سردار) تعیین می شود وعرض گلیم بستگی به تعداد نخ های تار دارد.

دفتين

برای استحکام دادن به درگیری الیاف تار و پود گلیم معمولاً از وسیله ای به نام دفه یا دفتین استفاده می شود و بافنده بعد از گذراندن هر پود افقی از لا به لای تار های عمودی با کمک دفتین ضرباتی بر قسمت بافته شده وارد می آورد تا درگیری تار و پود و در واقع عمل بافت صورت گیرد.

جنس دفتین های مصرفی از آهن است و تعداد ۷ تا ۱۰ تیغه آهنی نازک به عرض ۲ و طول ۱۵ سانتی متر تشکیل می شود که انتهای آن هاتوسط تسمه ای به شکل U به همدیگر پیچ شده است قسمت انتهایی تیغه های آهنی معمولاً حالتی مورب دارد و همین امر باعث می شود تا در حین ضربه زدن، اصطکاک بین تیغه دفتین و چله ها کم شود.

در کارگاه های گلیم بافی، از چند نوع دفتین استفاده می شود که ضخامت تیغه های هر یک متناسب با ضخامت نخ های مصرفی به عنوان چله هر گلیم است.

نوع دیگری از دفتین هایی که مورد استفاده قرار می گیرد دارای دسته چوبی و تعدادی تیغه فلزی است که در داخل دسته چوبی تعبیه شده است در برخی از مناطق کشورمان بخصوص در روستا های استان باختران برای ایجاد درگیری تار و پود و نقش های کوچک و نیز نقوش حاشیه گلیم از وسیله چوبی یا فلزی بنام سوك استفاده می شود.

قیچی

قیچی گلیم بافی از نظر شکل و نوع کار کاملاً شبيه قیچی های قالی بافی است و از دو تیغه تشکیل شده که به وسیله پرچ یا پیچ به همدیگر وصل می شوند و حول نقطه اتصال باز و بسته می شوند.

نقشه

در بافت گلیم بر خلاف قالی استفاده از نقشه زیاد متداول نیست. نقوشی که  گلیم های دستباف مناطق روستایی بوجود می آورند. معمولاً ذهنی بوده و طرح های اصیل و سنتی رایج در منطقه تولید را شامل می شود. و معمولاً نسل در نسل و از گذشته به حال انتقال یافته و تغییرات مختصری که یافته نیز در همان چهارچوب آداب، رسوم، عادات و سنن موجود در منطقه می باشد، به دلیل آنکه در سال های اخیر گلیم بافی به بسیاری از مناطق شهری نیز راه یافته و به همین دلیل هماهنگی نقش ها و همانندی رنگ به صورت یکی از اجزای لايتجزای آن در آمده، استفاده از نقشه کم و بیش در گلیم بافی رایج شده که می توان نقشه را جزء وسایل و لوازمات گلیم بافی در بخشی از مناطق تولید آن دانست.

مطلب پیشنهادی: سیر تاریخی اسلوبی های فرش

نقشه های گلیم شبيه به نقشه های رایج در قالیبافی بوده و از کاغذ های شطرنجی تشكيل شده که در آنها حد فاصل دوخط عمودی بیانگر یک تار و حد و فاصل دو خط افقی نشان دهنده یک پود می باشد طرح های رایج در گلیم بافی مانند طرح های مورد استفاده در قاليبافی به علت قرینه بودن تکرار می گردد، و در اکثر موارد به منظور صرفه جویی فقط یک چهارم از طرح اصلی ترسیم می گردد.

تعداد چله های لازم جهت بافت هر قطعه گلیم از روی خطوط عمودی نقشه ای که تصمیم به بافت از روی آن گرفته شده مشخص می شود و به هنگام چله کشی بافنده باید تعداد خطوط عمودی را در عدد ۲ ضرب و مبنای چله کشی قرار دهد، بطور مثال اگر نقشه ای دارای ۲۰۰ عدد خط عمودی باشد بافنده ملزم است تعداد ۴۰۰ چله در نظر بگیرد که ۲۰۰ چله جهت رو و ۲۰۰ چله جهت زیر می باشند.