درباره صنعت فرش بافی آذربایجان و تبریز بیشتر بدانیم! در مورد فرش هریس چقدر می دانید؟ کانون های فرش بافی آذربایجان کجا است؟
هنر فرش ایران مانند زبان فارسی علاوه بر آنکه از مرزهای جغرافیایی کشور فراتر رفته است در داخل کشور برخوردار از ویژگی ها، سنت ها، قواعد و ضوابط متفاوت است.
رواج سبک های طراحی و فنون بافندگی قالی ایران در کشورهایی چون هندوستان، پاکستان، افغانستان و کشورهای شمالی همگی خبر از قلمرو گسترش یافته جغرافیای فرش ایران می دهد.
در داخل ایران فراوانی بی شمار تنوع و گستردگی کانونهای بافت فرش (که به موجب آمارهای غیررسمی رقمی حدود سی هزار محل و کانون را شامل می شود) اعم از استان، شهر، بخش، ده و آبادی، گرچه در مجموع از همانی خاصی بهره می گیرد که سازنده نهاد فرش» است، ولی به تنهایی هر محل تجلی گاه فرهنگ، آیین، مناسبات و شئون عدیده ای است که به مرور بر مبنای این خاستگاه شکل گرفته اند.
نوشتار حاضر برای اینکه تحولات و پیشینه کانون های بافندگی فرش را یاد آور شود بر اساس متن کتاب فرش نامه ایران به برخی از مهم ترین آن ها اشاره می کند.
درباره صنعت فرش بافی آذربایجان و تبریز
آذربایجان که اکنون به سه استان تقسیم شده است در شمال غربی ایران واقع است. آذربایجان از کانونهای مهم دامداری و تهیه پشم ایران است و پشم آن بیشتر از: «ارومیه»، «خوی»، «دشت مغان»، «سلماس» و «ماکو، تأمین می شود.
این حوزه از سوی دیگر، از کانون های مهم بافندگی فرش در ایران به شمار می آید و پیش قدم جنبشی است که در نیمه دوم قرن نوزدهم برای پیشرفت صادرات فرش و در نتیجه گسترش کارگاه های فرش بافی در ایران آغاز شد.
در آذربایجان از نظر شیوه بافندگی سه حوزه می توان تشخیص داد:
۱. شهرستان های غربی یعنی «تبریز»، «مرند» و «مراغه»، که بافندگان آن به شیوه تبریزی، یا شهری باف قالی می بافند.
۲. شهرستان های شرقی یعنی «خلخال»، «اردبیل»، «مشکین شهر»، «قسمت شمالی ارسباران»، «سراب»، «میانه» و «هشترود»، که در آنجا شیوه روستایی باف رواج دارد.
٣. حوزه «هریس» شامل بخش هریس (تبریز)، «گوراوان» و روستا های پیرامون آن و همچنین «اهرا و حومه».
عشایر آذربایجان از جمله «افشار» و «شاهسون ها» نیز به قالی بافی می پردازند و دست بافت های آنها هم قالی است و هم قالیچه.
مطلب پیشنهادی: بزرگترین کلکسیون تاریخی فرش دستباف
«شاهسون» از ایل های بزرگ ایران است که در ناحيه وسیعی از آذربایجان بین تبریز و اردبیل و جنوب «قزوین» مسکن دارند. قبیله «شاهسون» به دعوت «شاه عباس» از آسیای صغیره به ایران آمد و در اردبیل، مسکن گزید. بهترین رواسبیهای ایران کار شاهسون ها است و پرارزش ترین دست بافت بافندگان شاهسون، گلیم های سوزن دوزی شده برای کنار اجاق است که به آن «سوماک» می گویند.
قالی بافی شاهسون از نظر طرح گرچه دچار انحطاط شده است، ولی سنت های خود را به کنار ننهاده است. در میان نقشه های شاهسونی، شاه پسند و سماوری معروف است؛ «افشار» طایفه ای چادر نشین است شامل چند تیره که در برخی نقاط ایران از جمله آذربایجان پراکنده هستند.
تبریز
نقش تبریز در رونق دوباره صنعت فرش ایران که از نیمه دوم قرن نوزدهم آغاز شد فراموش نشدنی است. صنعت فرش ایران که در زمان «صفویه» به شکوفایی خود رسیده بود به دنبال هجوم افغان ها و آشفتگی زمان «افشاریه» به پس رفت و تنها در زمان قاجاریه جای خود را تا حدی بازیافت.
صدور فرش ایران به عنوان کالایی تجارتی از راه ترکیه به اروپا آغاز شد. آنگاه که ذخیره فرش ایران رو به پایان گذاشت با همت بازرگانان تبریزی کارگاه های بزرگ قالی بافی در برخی شهرها از جمله تبریز، مشهد، کرمان و کاشان و سپس در بعضی روستاها از جمله در ناحيه هریس (آذربایجان) و اراک برپا شد و چون اروپا خواهان فرش کهنه ایران بود و آن را به قیمت گران نیز می خرید (رنگ فرش تازه خام می نماید) این بازرگانان شيوه کهنه نما کردن فرش از راه دواشور کردن آن را به وجود آوردند.
با رونق بازرگانی فرش، بافندگی فرش در مجموع از صورت حرفه روستایی خود در آمد و تبدیل به عامل مهمی در بازرگانی ایران شد.
صدور فرش تبریز تا پیش از جنگ جهانی دوم به امریکا کمتر و به اروپا بیشتر بوده است. جنگ جهانی دوم در صنعت فرش این منطقه وقفه ای ایجاد کرد. بازرگانان تبریز در کشورهای همسایه بازارهایی به دست آوردند و چون در این بازارها به قیمت فرش بیشتر و به کیفیت آن کمتر توجه می شد ناچار در کیفیت قالی کاستی هایی پدید آمد تا به بهای کمتری فروخته شود.
مطلب پیشنهادی: ترنج در فرش و قالی چیست؟
تبریز از جمله کانون هایی است که بافندگان آن در بافت فرش ابریشمی مهارت دارند. در تبریز و کلیه شهرهای آذربایجان واحد بافت قالی «قابال» نامیده می شود که مساوی با ۱۴ هزار گره در ۷ سانتی متر است که به جای رجشمار به کار می برند.
در تبریز هر گونه نقشه ای را می بافند. می توان فرشهایی از بافته های تبریز را دید که مثلا نگاره های حاشیه اش از یک نقشه، نگاره لچک و ترنجش از نقشه دیگر و نگاره های زمینه اش از نقشه سومی باشد. این است که در بازار فرش، فرش به اصطلاح تبریز نقشه اصفهان» با «تبریز نقشه کرمان و غیره فراوان می توان یافت.
گره فرش تبریز متقارن (ترکی) است همچنین این فرشها دو پوده و پرز آنها کوتاه و نازک است. از تبریز فرشهای تاریخی و موزه ای از زمان صفویان به بعد در برخی از موزه های جهان در دست است.
هریس
هریس از بخشهای تبریز است که فرش آن دارای طرحهای هندسی است. طرحهای هریس در حوزه های دیگر از جمله گوراوان، شربیان، اهر، بیلوردی، مهریوان، قراچه و لامبران بافته می شود.
در روستاهای حوزه هریس کارگاه های بزرگی وجود داشته است که یادگار تلاش بازرگانان تبریز در اواسط قرن نوزدهم برای تأمین فرش صادراتی به اروپا است. تجربه قالی بافی در هریس باید بسیار بیشتر از تاريخ تأسيس این کارگاهها باشد.
بر اساس این تجربه ها است که شیوه ای در کار قالی بافی این منطقه وجود دارد که از آن به نام شیوه هریس یا گوراوان یاد می کنند و قالی هایی که با این شیوه بافته می شود به نام قالی گوراوان یا هریس شناخته شده است.
نگاره های هندسی لچک و ترنج با حاشیه معروف به سماوری است که گونه هایی دارد به نامهای قاچ خاتون یا داش خاتون، ترنجی کف ساده حاج عظیمی، ترنج لوزی، صمدخانی و تاجری. به نقشه قالی هریس، طرح گوراوان نیز می گویند. در برخی از روستاهای هریس نقشه دیگر به نام «قراجه» بافته می شود.
طرح ترنج در ناحیه هریس، کمتر یک پوده و بیشتر دو پوده و به شیوه درشت باف بافته می شود و به هنگام پرداخت پرز آن را بلند می چینند و قالی پر گوشت و در نتیجه کلفت و سنگین و حمل و نقل آن دشوار می شود.
در قالی های هریس که از جمله قالی های پر دوام نواحی تبریز به شمار می آید روی رنگ سرخ روناسی تکیه بیشتر می شود و رنگ های دیگر آن بیشتر در مایه های تلخ مانند قهوه ای سیر، سبز تند و سرمه ای تیره است.
قراجه
روستایی است در هریس با سابقه زیاد در قالی بافی. شهرت این محل به قالیچه و کناره هایی است که به نام «قراجه» معروف است: بافته هایی یک پوده، فشرده با پرداخت خوب. قالیچه ها با طرح ترنجی بافته می شود. ترنج وسط به طور معمول لاجوردی و دو ترنج دیگر نخودی یا سبز است و متن قالیچه (و کناره) سرخ روناسی است با حاشیه آبی سیر.
مرند
بیشترین نقشی که در قالی های مرند دیده می شود طرح معروف «حسن بخاری» است که خود رنگ، است.
