مصالح و مواد اولیه به کار رفته در فرش دستباف معمولاً از پشم، ابریشم، پنبه و رنگ ترکیب شده است که این مواد همراه با طراحی آن دارای پیشینه ای است که ما به طور مختصر به آن اشاره خواهیم کرد.
پشم فرش چیست؟ رشته هایی نرم و پروتئینی است که بر روی پوست گوسفند، بز و شتر می روید و بعد از چیدن و ریسیدن در فرش بافی از آن استفاده می شود. در ایران پشم گوسفندان نژاد بختیاری، بلوچی، قره گل، کردی، کرمانی، ماکویی، مغانی، خراسانی و کرمانشاهی شهرت دارد.
پیشینه استفاده از پشم در فرش دستباف
بهترین خامه های پشم فرش پشم هایی است که در بهار از گوسفند زنده می چینند. از پشم گوسفند و موی دیگر جانوران از دوره نوسنگی (۱۰۰۰۰ ق م) استفاده شده است. آسیای مرکزی و استپ های روسیه از سرزمین های اهلی سازی گوسفند و بز و استفاده از پشم آن ها بوده است.
“معمولاً نوع غير مرغوب پشم که قابل رشتن نیست برای تولید نمد به کار می رود.”
در این سرزمین ها پشم را نمی رشتند و از آن تنها برای تولیدات نمدی بهره می بردند و از بافندگی خبری نبود تا اینکه از راه تماس بیشتر با همسایگان متمدن تر خود از قبیل چینی ها، بافندگی و به ویژه قالی بافی را آموختند.
پروفسور ولف پیشینه کاربرد پشم را پس از کشف تکه پشم های به دست آمده در غاری در نزدیکی دریای خزر حدود (۶۵۰۰ ق م) می داند.
فردوسی در شاهنامه آغاز اهلی سازی حیوانات و استفاده از پشم و موی آنها را به پادشاهی تهمورث (قبل از تاریخ) نسبت می دهد.
وجود قالی پازیریک متعلق به سده های پنجم و چهارم پیش از میلاد نیز از نمونه های بارز و مهم استفاده از پشم در ایران و آسیای مرکزی است.
پس از اسلام در ایران و دیگر سرزمین های اسلامی پشم بافی رونق یافت و پوشیدن جامه های خشن پشمی در میان متصوفه رواج یافت و به تدریج اصطلاح «پشمینه پوشی» در اشاره به اهل تصوف، به ویژه در اشعار و متون عرفانی، به کار رفت.
در زمان معاصر استفاده از پشم در نساجی (اعم از فرش و پوشاک) بسیار معمول است و اکثر قالی های ایرانی دارای خامه های پشمی است.
پیشینه ابریشم در تاریخ ایران و جهان
گونه دیگری از تار پروتئینی است که بر اثر انجماد مواد مترشحه از کرم ابریشم به دست می آید. از ابریشم در چله و خامه فرش استفاده می کنند. تولید ابریشم با بیش از ۲۶۰۰ سال سابقه تاریخی و کاربرد آن در انواع پارچه و قالی ایران شهرت و اعتبار جهانی دارد.
تاریخ نگاران و جهانگردان زیادی از جمله هرودت، ابن حوقل، توماس هربرت و شاردن در نوشته های خود ابریشم ایران را بسیار مشهور و با ارزش خوانده اند. وجود منسوجات ابریشمی نظیر مخمل و زری ایرانی همراه با قالی های ابریشمی در دوران صفویه در دنیا بی رقیب است.
پروفسور وولف در زمینه نساجی ایرانی می نویسد در زمان ساسانیان الیاف و پارچه های ابریشمی زیادی از چین به ایران وارد شد و بافندگان ایرانی برای نخستین بار طرح های پیچیده ای را روی پارچه می دیدند که فن بافت آن ها تا آن روز برای ایشان ناشناخته بود و تقلید ساده این طرح ها روی دوک های بافندگی ایرانی عملی نبود.
ایرانیان که برای بافتن گلیم با پود های جناغی تار های سفت و فنری به کار می بردند عوض کردن این روش و بافت تار های شل نتابیده ابریشمی روی دستگاه های سفت باف پودی و تبدیل آن به طرح ها و نقشه های تاری بسیار دشوار بود.
برای چیره شدن به این دشواری بافندگان ایرانی نخست تار ابریشم را تابیدند. این امر سبب شد که تار آنها مانند تار پشم سفت شود. دوم بافت دو تاری (دو چله ای) چینی ها را اقتباس کردند ولی رویه چله ای را تبدیل به ترکیب رویه پودی کردند.
مطلب پیشنهادی: سیر تاریخی اسلوبی های فرش
همه این کار را می شد با دستگاه چله کش سوریه ای انجام داد و این همان دستگاهی است که با فن بافت خود به روم شرقی، اسپانیا، ایتالیا و شمال اروپا راه یافت. در آنجا این دستگاه را دستگاه دمشقی نامیدند.
همین دستگاه بود که در سال ۱۷۵۲ شارل ماری ژاکارد ابریشم باف اهل لیون فرانسه آن را مکانیکی کرد. وولف در کتاب خود به صراحت بیان نکرده است دستگاه ژاکارد فرانسوی تقلید و اقتباسی از دستگاه «گوشواره کش» زری بافی ایرانی است که از زمان صفویان بهترین منسوجات ابریشمی را در دنیا تولید کرده است؛ ولی اشاره دارد این دستگاه جای گوشواره کش را گرفت.
در دوران معاصر فعالیت های نوغانداری در مناطق گیلان، مازندران، خراسان، آذربایجان، کاشان و یزد انجام می شود که در سالیان اخیر تولید ابریشم کاهش یافته است.
پیشینه دوره رنگرزی پارچه های ابریشمی
دوره طلایی رنگرزی در ایران باستان به دوره ساسانی می رسد که انواع پارچه های ابریشمی رنگی تولید می شد. فرآورده های ابریشمی در دوره ساسانی به حدی از مهارت رسیده بود که تجارت ابریشم بین چین، ایران و مغرب زمین به وجود آمد.
نوشته ها و کتاب های قدیمی درباره رنگی حاکی از آن است که ایرانیان به رنگ لباس و زیرانداز های خود اهمیت فراوان می دادند. در مکتوبی از قرن پنجم ه.ق آمده است: دیوان را فرمود تا كانها کندند و جوهرهایی بیرون آوردند و به دریا رفتند و گوهرها بر آوردند و این عمل با مردمان بیاموختند و جامه ها رنگ فرمود کردن.
بعد از اسلام، رنگ و اسلوب رنگرزی در دوران اسلامی نیز ادامه یافت و ریشه هنر ساسانی از بین نرفت.
لسترنج در کتاب جغرافیای تاریخی خلافت شرقی اشاره می کند: پارچه های بافته شده از ابریشم خام، سفره، دستمال و پرده های قلاب دوزی مخصوصاً به رنگ های پر طاووسی، آبی رنگ و سبز در میان گلابتون در فسا بافته می شد.
پیشینه دوره رنگرزی فرش دستباف در ایران
دوران صفویه نه تنها اوج دست بافته ها در ایران، بلکه اوج طرح و نقش و اوج رنگ و رنگرزی هم است. در موزه های جهان، فرش هایی با رنگ های گیاهی که هنوز هم درخشندگی و ثبات خود را حفظ کرده اند نشان دهنده هنر رنگرزی دوران صفوی است.
جهانگردی انگلیسی به نام ریشارد هکلوت که در قرن دهم هجری می زیسته است، در کتاب خود به نام جهانگردان، در نامه ای به یکی از بازرگانان هم وطن خود می نویسد:
«در ایران فرش هایی از پشم زبر که در اطراف، دارای رشته های نخی است خواهی دید. این فرش ها بهترین انواع فرش عالم و رنگ های آن بهترین و زیباترین رنگ ها است.
تو باید به این کشور بروی و به انواع وسایل باید متوسل بشوی تا بتوانی از مردم آنها طرز رنگ کردن [خامه] قالی را یاد بگیری زیرا این ها به طوری رنگ شده که باران و سرکه و شراب در رنگشان تأثیر نمی کند و چون تو این علم را از آن ها آموختی و به اسرار آن دست یافتی خواهی توانست در رنگ کردن قماش آن را به کار بری و به دوام آن اطمینان داشته باشی، زیرا رنگی که در رشته های زبر ثابت باشد قطعا در رشته های باریک منسوجات ثابت تر است. البته در ضمن باید از رنگ های مایع و وسایل رنگرزی و بهای آنها آگاه شوی.»
مطلب پیشنهادی: فرش دستباف چیست؟
رنگ الیاف فرش را از برخی گیاهان یا جانوران یا مواد معدنی یا از ترکیب مواد شیمیایی به دست می آورند. رنگ های اصلی عبارت اند از: آبی، زرد و قرمز. رنگ های دیگر از خانواده و از مایه یکی از این رنگ ها است یا از نتیجه ترکیب رنگی با رنگ یا رنگ های دیگر به دست می آید.
آنچه رنگرزی قالی ایران را پرآوازه کرده است، گروه رنگ های طبیعی به خصوص رنگ های گیاهی است. این رنگ ها در برابر تأثیر تدریجی نور و سایش و شستشو با مواد قلیایی از خامی به در آمده و پختگی دلپذیری پیدا می کنند.
مهم ترین انواع رنگ های سنتی و طبیعی قالی ایران عبارت اند از: اسپرک (زرد)، روناس (قرمز و قهوه ای، قرمزدانه (قرمز)، نیل (آبی)، بقم (بنفش)، زعفران (زرد)، زردچوبه (زرد)، کاه (زرد)، گندل (زرد)، پوست گردو (خاکستری تا مشکی)، مازو (فیلی و موشی)، برگ مو (چمنی و لیمویی)، وسمه (آبی)، آلبالو (قرمز)، توت قرمز (قرمز)، صدف ارغوان (قرمز)، گلسنگ (قرمز)، هلیله (قهوه ای)، حنا (نارنجی و قهوه ای)، جفت (شتری)، سماق (خرمایی تا قهوه ای)، پوست انار (زرد تیره)، بزغنچ (خاکستری تا مشکی).
و اما رنگ های شیمیایی که در ایران به نام «رنگ های جوهری» معروف است داستان دیگری دارد.
در قرن هجدهم میلادی در اروپا فن رنگ سازی برای اولین بار به صورت صنعت در آمد و از موادی چون ماستیک و کپال و روغن بزرک یا کتان برای ساختن رنگ استفاده شد.
در سال ۱۸۳۴ رونگ در آزمایش های خود به رنگ های متعددی دست یافت و در سال ۱۸۵۶ شیمیدان جوان انگلیسی به نام ویلیام هنری پر کین از طریق سنتز (تهیه مصنوعی و شیمیایی مواد اولین رنگ مصنوعی را به وجود آورد. این ماده رنگی موسوم به «آنی لین زرد» که با عمل اکسیداسیون آن با بیکرومات پتاسیم (K, Cr,O) رنگ ارغوانی درخشانی حاصل می کرد.
با ایجاد کارخانه ای در گرین فورد نزدیک لندن این محصولات ساخته شد و وارد بازار مصرف گردید و از این تاریخ به بعد انواع ماده های رنگی مصنوعی تولید شد.
