فـرشِ نیشـابور با بـی کیفیتی دیگران خواسـته و خود خواسـته درگیر اسـت. تعـداد کثیر بافندهـی غلط بـاف، عـدم وجـود طـرح و نقشـه منحصـر بـه فـرد، مهمتریـن عوامـل بـی کیفیتـی فـرش نیشـابور اسـت و ایـن امـر باعـث کاهـش اعتبـار فـرش نیشـابور در بازار هـا شـده اسـت.
بـه طـور کلـی در ايـن مقاله سـعی شـده اسـت، توليـدات امـروز فـرش نيشـابور از منظر اقتصـادی و فرهنگـی مـورد بررسـی قـرار گيـرد. بـا توجـه به اينکه نیشـابور پيشـينه ی تاريـخ فرشـبافی نـدارد و در عـرف بازارهـای داخلـی و جهانـی بـرای مشـخص کـردن جايـگاه فـرش، طـرح و اصالـت طـرح قبـل از هـر چيـزی مطـرح اسـت و بعـد از آن شـيوه ی اجـرا و مـواد اوليـه مطـرح می شـود.
بـا توجـه بـه توضيحـات اندکـی کـه داده شـد. منابـع کتابخانه هـای کمتری بـرای تحقيق و بررسـی موجود اسـت. در ايـن پژوهش سـعی شـده اسـت کـه جمـع آوري اطلاعـات بـه وسـيله پـرس و جـو همنشـينی بـا عوامـل دخيـل در توليـد فـرش نيشـابور بـه دسـت آيـد.
قدمت فرش و قالی نیشابور ایران
کليدواژه: فرش، نيشابور، اقتصادی، فرهنگی به طور معمول فرش نیشابور اصالتی ندارد؛ اصالت آن در بی اصالتی آن است.
اصالتـی کـه مـا همـواره در فـرش دسـتباف جسـتجو گر آن هسـتيم. نوعـی اصالـت در طـرح و رنـگ و بافـت اسـت کـه همـواره رونـد تکاملـی و رو به بهبود و پيشـرفت داشـته اسـت کـه ايـن اوامـر در فـرش نيشـابور بـه چشـم نمی خـورد.
چــرا نبايــد در شــهری کــه تاريــخ تأسيســش بــه ســده ی ۳ ميـلادی می رسـد، هيچ گونـه طـرح، نقـش و شـيوه بافـت ثابـت و مرسـومی وجـود نداشـته باشـد؟
در گذرا تريـن نگاهـی کـه بـه تاريـخ ايـن شـهر مـی اندازيــم متوجــه مــی شــويم کــه ايــن شــهر از آرامـش نسـبی کمتـری برخـوردار بـوده اسـت.
پـس از پیدایـش، در سـده ی ۳ ميـادی، هفـت بـار زلزلـه شـدید را تجربـه کرده اسـت و شـش بـار مـورد تصـرف اقـوام مختلـف قـرار گرفتـه اسـت، کـه در ايـن ميـان آتش سـوزی، سـيل و فاجعــه انفجــار قطــار هــم در کنــار ديگــر رخدادهـا قـرار مـی گيرنـد.
بـا در نظـر داشـتن چنيـن وقايعـی آسـوده تـر می تـوان بـه روايت شـرح حـال امـروز فـرش نيشـابور پرداخـت.
نقشـمايه هایی کـه از آن دوران بـه جـای مانـده اسـت بیشـتر بر روی ظروف سـفالی جای گرفته انـد. زيـرا سـفالگری بر خـلاف هنر فرشـبافی هنری اســت کــه محصــول قابــل ارزيابــی آن، طــی مــدت ۲ روز يـا ۳ روز سـاخته مـی شـود و از آن را بـا توجـه بـه جمعيتـی کـه نيشـابور در آن دوران نسـبت به ديگر شـهر های همجـوار خـود داشـته میـزان تولیدات ظروف سـفالی بیشـتر از دیگر شـهر های اطـراف بـوده اسـت.
ايـن نقـوش متصور، جنـگ جويـان، کلمـات مقـدس و پرندگان بـوده انـد کـه بـه صـورت فیگوراتیـو و تجریـدی بـر روی ظـروف جـای گرفتـه انـد.
در تاملـي کوتـاه در مـي يابيـم کـه نقشـمايه هاي اين شـهر هيچ رونـد تکاملـي را به خود نگرفتـه انـد تـا از کنـار هـم قـرار گرفتـن آن هـا، طرحـی قابـل بافـت حاصـل شـود و اين طـرح بتوانـد بازنمـاي گذرايـی از بـاغ هـای ايرانـی باشـد و لذتـی فرح بخـش و کاربردی بـرای سـاکنين ايـن منطقـه داشـته باشـد و مـا جسـتجوگر ايـن حـسِ فرح بخـش در زمـان حال باشـيم.
بررسی توليدات: اکثـر توليـد کننـدگان در ايـن شهرسـتان طرح هـا و مـواد اوليـه فـرش هـای خـود را از تبريـز تهيـه می نماينـد و مابقی توليد کننـدگان طـرف قراردادشـان رنگ رزان موجـود در نيشـابور هسـتند کـه از دو کارگاه رنگ رزی گـذر نمـی کند، که يکی به شـيوه ی سـنتی و شـيميایی، دیگری به شـيوه ی شـيميايی کار مـی کند.
هيچ يـک از ايـن دو کارگاه روش درسـتي را بـراي رنگـرزي نـخ هـا انتخـاب نکـرده انـد. هيـچ کـدام از آن هـا شستشـوی پايانـی پـس از فرآینـد رنگـرزی را انجـام نمـی دهنـد کـه عـدم رعايـت آن بعـد شـور پايانـی باعـث رنـگ پـس دادن نخ هـا مـی شـود.
اکثـر فرشـها در رج شـمار های ۲۵ الـی ۵۰ رج توليـدی مـی شـود و از گره جفتی فارسـی و چنـد چيـن يـک پـود برخـوردار هسـتند، کـه ايـن شـيوه، هيـچ تطابقـی بـا شـيوه بافـت تبریـز نـدارد.
تمامـي توليـدات ايـن شهرسـتان توليـدات خانگـي هسـتند و هيچ نظـارت مسـتمري انجـام نمـي گيـرد و تمامـي کنتـرل کيفيـت بـر عهـده بافنـده مـي باشـد.
بعضـی از شـرکت هـا بـا دخيل کـردن خـود بافنـده در سـرمايه اوليه و فـروش آن در انتهـا، سـعی بـر کنتـرل رفتـار غلـط بافنـدگان داشـته اند که نـاکام مانـده انـد، بافنده در ايـن شـرکت هـا بايـد ۱۰ درصـد ماليـات بـر ارزش افـزوده پرداخـت نمايـد، کـه ایـن امـر خـود نشـان دهنـده ی سـود جویـی شـرکت هـا در ایـن شهرسـتان اسـت.
فروش: معمـوال فرش ها بـه صـورت جفـت، در ابعـاد ۶ متـری و ۹ و ۱۲ متـری بـه بـازار عرضـه مي شـوند و بـه صـورت خـام بـه فروشـنده مي رسـد. بيشـترين فـروش توليـد کنندگان در سـال های ۷۵ تـا ۸۵ انجـام گرفتـه اسـت.
در ايـن سـال ها ميـزان صـادرات فرش های ايـن شهرسـتان در بالاتريـن سـطح خود بوده اسـت کـه هم اکنـون کاهش يافته اسـت.
در آن سـال ها ميـزان کيفيـت تولیـدات در سـطح بسـيار پاييـن تری نسـبت بـه توليدات امـروز داشـته اسـت، بـا توجـه بـه گفتـه ی توليدکننـدگان هيـچ فرشـی در آن سـال ها بيشـتر از يـک هفتـه پـس از اتمـام بافـت نـزد توليـد کننـده نمـي مانـد، امـا در زمـان حـال ايـن رونـد کامـلاً بـر عکس اسـت فـرش هـا پـس از توليد نـزد توليدکننـدگان می مانـد و توليـد کننـده بـه ايـن نتيجـه مـی رسـد کـه فرشـی کـه توليد کـرده اسـت، هيـچ بـازاری نـدارد و توليـدی کور کورانـه انجـام داده اسـت.
قابـل توجـه اسـت کـه در همـان سـال اوج فـروش، توليـدات کورکورانـه صـورت مـی گرفـت، امـا بـاز هـم بـازار فـروش آن هـا موجـود بـود، کـه ايـن امـر بيـان کننـده دخالت ديگـر عوامـل خارجـی دارد، کـه مربـوط بـه حوزهی فــروش نمي شــود.
فـرش هـاي نيشـابور بـا توجـه بـه رج شـمار و جنــس نخــي کــه دارنــد، ارزش ريالــي آنهــا از ۵/۰۰۰/۰۰۰ تــا ۲۰/۰۰۰/۰۰۰ ريــال بـرآورد مـی شـود، کـه خريـداران آن بيشـتر بازاريـان تهـران و بعـد از آن مشـهد هسـتند و اغلـب بازاريـان تهـران ايـن فـرش را بـه عنوان فــرش نيشــابور مــی خرنــد بــه اســم فــرش تبريـز به مصـرف کننـده داخلی می فروشـند.
نتیجه گیری: بـه طـور کلـی اوضـاع نـا آرام ایـن شـهر در طول زمـان همـواره عـدم تکامل نقـوش و عدم بـه وجود آمـدن فـرش هـای جدیـد را بـه دنبال داشـته اسـت.
بعـد از طـی زمـان هـای طولانـی هنـوز، ایـن هنـر تـا روزگار کنونـی بـا عـدم اصالـت طرح، روبـه رو اسـت. همواره سـرمایه گذارانـی بودنـد (جهـاد کشـاورزی و سـرمایه گذارانـی خصوصـی) کـه میـزان جمعیت کثیـر این شهرسـتان را مـی دیدند و چشـم و گـوش سـرگردان آنهـا در بـازار، بـه دنبـال طرحـی مناسـب کـه فـروش بهتـری داشـته باشـد، مـی گشـت.
هـر طرحـی را کـه میـزان توجه بیشـتری در بـازار داشـت را بـرای تولیـد انتخـاب مـی کردنـد و هیچـگاه بـه میـزان توانایـی و سـبک کاری بافنـدگان توجهـی نداشـتند، کـه آن هـا اصلـی ترین عنصر تولید هسـتند.
حاصـل انتخـاب آن طـرح و ایـن بافنـده هیـچ موقـع کالایـی بـا کیفیـت کـه توقـع مـا بـه دنبـال آن اسـت حاصـل نمـی شـود. رفتـه رفتـه ادامـه ایـن رونـد شناسـنامه جعلی از یـک فـرش دیگـر بـرای سـود جویی بیشـتر در پِی داشـته اسـت.
بی کیفیت بـودن این فرش ها، عـدم فـروش پـس از چنـد مـاه عـدم قیمـت گـذاری مناسـب و منصفانـه را بـه دنبــال خواهد داشــت.
هیـچ توجیـه اقتصـادی و کاری بـرای تولیـد کننـده باقـی نمـی مانـد هزینـه تولیـد روز بـه روز بیشـتر مـی شـود، قیمـت مـواد اولیـه رونـد افزایشـی دارنـد. بیشـتر مـی شـود مـی ایسـتد، بیشـتر میشـود، کاهـش پیـدا نمـی کنـد.
معمـولاً تولیدکننـدگان امـروز سـه راه کار بـرای جلوگیـری از ضـرر و ضربـه اقتصـادی دارنـد:
۱. تولیـد را کاهـش دهنـد
۲. از مـواد اولیه نـا مرغوب اسـتفاده نمایند
۳. دسـتمزد بافنده را کاهـش دهنـد.
در هـر سـه راه کار، عـدم کیفیـت مناسـب حاصـل مـی شـود. فـرش پـس از چنـد ماه از اتمـام بافـت بـه صـورت خـام، (بـدون پرداخـت و شـیرازه) به منظـور پوشـاندن عیوب فـرش بـه فـروش مـی رسـد، که عـدم بـه کار گیـری قشـر پرداخت چـی و روفوگـر در این شهرسـتان باعـث بیکاری بسـیاری ازآنها شـده اسـت.
