بافت فرش های پرز دار در عصر مفرغ! عصر مفرغ ایران دارای پیشینه بسیار طولانی در امر ذوب سنگ معدن و استخراج فلز مس می‌باشد، فلز کاران قدیمی به مرور در جهت بهره گیری از عناصر و ترکیب آن ها، به ماده ای محکم تر از آلیاژ مس و قلع دست یافتند که اصطلاحاً مفرغ نامیده می‌شود. بدین ترتیب مفرغ به صورت یکی از برجسته‌ترین صنایع فلات ایران درآمد.
بافت فرش های پرز دار در عصر مفرغ
دکتر ایگور آن. خلوپین از اعضای مؤسسه باستان شناسی آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی سابق است که از سال ۱۹۵۵ در ترکمنستان به باستان شناسی پرداخته است.
گزارش های تحقیقاتی مشارالیه به ویژه گزارشی که به صورت مقاله ای تنظیم و منتشر کرده است روشنگر بسیاری از نکات ابهام آور پیش از اوست.
وی در این مقاله یاد آور می شود:
حفاری های باستان شناختی در گورستان های اواخر عصر مفرغ در اطراف سکونت گاه کاراکالا در دره رودخانه سومبار در جنوب ترکمنستان، دستاورد های بسیار غنی و ارزشمندی داشته است و باعث شده تا از جنبه های مختلف زندگی انسان ها در زمان های کهن تصویری روشن تر به دست آید.
به خصوص دویست قبر حفاری شده حاوی آثاری ارزشمند برای بازسازی حوزه های معین تولید است؛ به ویژه هر آنچه به نوعی با پشم و محصولات متنوع آن در ارتباط است.
در قبر های زنان در سومبار به تنهایی چهل چرخ نخ ریسی دو طرف مخروطی سنگی پیدا شد؛ یکی از این چرخ ها بر یک محور مفرغی سوار بود که تمام تردید های باستان شناسان درباره کاربرد این ابزارها را برطرف کرد.
این چرخ های نخ ریسی، نه تنها نشان می دادند که قبر ها متعلق به زن ها است، بلکه مؤید این مطلب بودند که تقریباً هر زنی یک چرخ نخ ریسی داشته است.
نکته قابل توجه این که ابزار های مفرغی اندکی مرتبط با این منظور به دست آمد؛ احتمالاً این ابزار ها را غارتگران مقابر به سرقت برده بودند.
حفاران در ده قبر، دوازده جفت سوزن (دردو قبر، هر کدام دو جفت) به شکل میله های مفرغی که اندازه آن ها تا بیست سانتی متر می رسید و به سمت یک طرف باریک می شدند، کشف کردند و در پنج قبر، پنج جفت سوزن بزرگ تر مفرغی با یک انتهای سوراخ دار پیدا شد که به دقت سوراخ شده بودند هیچ تردیدی نیست که این اشیاء از جمله وسایل و لوازم تهیه منسوجات و البسه بوده اند که شغل اصلی زنان بوده است.
مطلب پیشنهادی: نحوه شناخت کیفیت فرش دستباف از ماشینی
در هشت قبر متعلق به زنان، که همواره حاوی یک چرخ یا دوک نخ ریسی و همچنین سوزن های دوخت و دوز هم بود، شانزده شیء دیگر نیز پیدا شد که از فلز ساخته شده و دارای انحنایی بسیار ملایم و سوراخی در انتها بوده و طول آن ها به شش تا هفت سانتی متر می رسید.
در برش عرضی به وضوح می توان دید که لبه خمیده بیرونی این شیء فلزی تیز شده و به شکل یک تیغ در آمده است این اشیاء در قبر های دست نخورده، به صورت جفتی و سه تایی از داخل کمربند های زنان دفن شده، کشف شدند.
در دو مورد که قبر ها به شدت دستکاری شده بودند، بر روی کمر هر زن یکی از این اشیاء قرار داشت.
به جز این اشیاء در سه قبر دیگر هم استوانه هایی تو خالی با اندازه شش سانتی متر و پهنای دو سانتی متر پیدا شد. سطح این اشیاء دارای شیار هایی بود و لایه ای با ته رنگ سبز به علت مجاورت با اشیاء مفرغی اکسیده شده روی آن ها ایجاد شده بود؛ گاه روی یک طرف این اشیاء یک جفت سوراخ به چشم می خورد. در این میان، یک قبر که به کلی غارت شده بود، شامل دو استوانه بود که نشان می داد کارد های خمیده از این قبر دزدیده شده اند.
این ابزار های برش، اولین بار در سال ۱۹۷۲ پیدا شدند، اما در آن زمان ماهیت و کاربرد آن ها روشن نشد.
چند سال بعد، به طور غیر منتظره اما انکارناپذیر معلوم شد.که از این کارد های عتیقه برای پرداخت پرز الیاف فرش استفاده می شده است. دقیقاً با چنین اشیائی که از آهن ساخته شده اند، تولید کنندگان معاصر قالی ترکمن فرشهایی پر ارزش و غیرقابل تقلید خلق می کنند.
یک کارد این چنینی در حالتی نه چندان محکم به یک دسته چوبی متصل شده در هنگام کار فشاری به تیغه وارد نشود. فرش بافان آن را در دست راست خود می گیرند و با سه انگشت میانی، چهارم و انگشت کوچک به کف دست فشار می دهند؛ در این حال انگشت های شست و اشاره برای کار آزاد هستند.
زن بافنده با حرکت سریع هر دو دست خود، الیاف پشمی را دور تار ها می پیچد و اساس یک گره را می گذارد و در لحظه ای که گره محکم می شود، دست راست او به اضافی آن را قطع می کند.
حرکت رو به پایین خود ادامه داده و تیغه کارد با نخ پشمی برخورد کرده و طول پشم ها با قیچی های مخصوص یک اندازه می شوند.
برای اطمینان از اینکه قسمت کامل شده یک فرش زیر وزن دار فرش بافی تاب برنمی دارد، از اطراف دار محکم کشیده شده و با یک طناب به میخهایی بسته می شود.
این طناب به وسیله یک حلقه متصل به سنجاقی بلند (تا ۱۰ سانتی متر) – مشابه نمونه های پیدا شده در برخی از گورهای حفاری شده – به فرش وصل می شود.
مطلب پیشنهادی: آیا فرش مدما قابل شستشو در خانه است؟
مشاهده دقیق ابزار پرداخت پیدا شده در گورها نشان داد که این وسایل مربوط به همان کارهایی هستند که امروزه با کاردهای فرش بافی صورت می گیرد؛ و تنها جنس آنها متفاوت است.سوراخ موجود در یک طرف نشان می دهد.
که احتمالا تی تیغه ها به یک دسته چوبی متصل می شده اند. دسته ها احتمالا از چوب یا با روکشی سرامیکی بوده اند. نوع دیگر این کارد ها سطحی دندانه دار داشته و دندانه ها (صاف، مایل یا موجدار) باعث می شده اند که این وسیله در دست بافنده شر نخورد.
ساخت و طرح دقیق چاقوی فرش بافی در عصر مفرغ نشان می دهد که به هیچ وجه اختراع جدیدی نبوده، بلکه ریشه در سنتی بسیار قدیمی تر از آن زمان داشته است.
از این مطلب می توان نتیجه گرفت که پیشینه فرش بافی در آسیای مرکزی، احتمالاً خیلی قدیم تر از آثار به جای مانده از قرن های پسین هزاره دوم قبل از میلاد است.
در صورتی که کار کرد این اشیاء مفرغی به اثبات رسیده بود، امکان تشخیص ابزار هم خانواده آن ها بیشتر می بود. با این حال، در یکی از قبر های زنان در شاه تپه، یک کارد فرش بافی با حلقه ای در یک طرف آن به همراه دسته ای با روکش گلی پیدا شد.
که ثابت می کنند سطوح حفاری شده در ایران که چنین اشیائی در آنها پیدا شده، گورستان سومبار، یعنی اولین دوره عصر آهن ایران، است و تاریخ آن ها به قرون ۱۴ تا ۱۰ قبل از میلاد می رسد.
پراکندگی این یافته ها نشان می دهد که در این دوره، ناحیه ای که در آن فرش تولید می شده، منحصر ربه دره سومبار نیست؛ بلکه تمام ناحيه جنوب غربی ترکمنستان و تپه های مختلف البرز تا دریای خزر را نیز در بر گرفته و احتمالا شامل ساکنان تپه های مسکونی کویت داغ هم می شده است.
